Uwaga. Wiele terminów występujących w tekście zostało użytych w ramach przyjętej przez autora konwencji terminologicznej. W celu ich wyróżnienia, zostały one zapisane jako nazwy własne.
W jednym z poprzednich postów został zaprezentowany wzorzec Procesu Racjonalnie Empirycznego, z angielska zwanego The Rationally Empirical Process, w skrócie TREP.
W kolejnych kilku postach spróbuję dociec, gdzie i jak w TREPie przejawia się ów "racjonalny empiryzm", który w postcie "Szkiełko i Oko" zaproponowałem jako alternatywę dla kontrowersyjnej, w mojej opinii, scrumowej "teorii empiryzmu".
TREP - Proces Racjonalnie Empiryczny
(Copyright 2020-2021 Marek Bisztyga)
Spójrzmy raz jeszcze na TREPa. Zwróćmy uwagę na następujące aktywności:
- Obserwowanie,
- Motywowanie,
oraz
- Decydowanie,
które łącznie można nazwać pętlą "analityczną" (nareszcie coś nawiązującego do naszej umiłowanej analizy).
Pozostałe Działania - Przygotowanie i Oddziaływanie (Implementacja Decyzji) - choć równie istotne, bo to one właśnie wywołują realne zmiany "w czasie i przestrzeni", mają wtórny charakter wobec tych pierwszych, gdyż stanowią implementację uprzednio podjętych Decyzji i są od nich całkowicie pochodne. Bez poczynienia Obserwacji trudno określić Motywację, bez której z kolei nie bardzo wiadomo do czego się Przygotowywać, a bez uprzednio podjętej Decyzji nie zostanie uruchomiona jej Implementacja, czyli Oddziaływanie.
 |
Proces TREP (Copyright 2020-2021 Marek Bisztyga) |
Zacznijmy od Obserwowania. Zobrazujmy je w konwencji wzorca TREP, ale - by podkreślić i łatwiej zapamiętać fakt, że jest to jego podproces - diagram przedstawmy w układzie "poziomym" (Jest to tylko zabieg graficzno-estetyczny. Oba układu diagramu są równoważne)
Obserwowanie jako podproces TREP
(Copyright 2020-2021 Marek Bisztyga)
Istotą Obserwowania jest wgląd i zrozumienie wybranego fragmentu rzeczywistości, co służy - choć nie gwarantuje - podejmowaniu adekwatnych do obserwowanej Sytuacji Decyzji.
Celem Obserwowania jest (patrz post "Zastanów się, co robisz") :
- pozyskiwanie Informacji (faktów, danych) o obserwowanym Zjawisku,
- klasyfikacja przedmiotu obserwacji, czyli jego umiejscowienie w siatce pojęciowej (czym jest, do czego jest podobne, z czym jest powiązane itp,)
- wzbogacenie (poszerzenie zakresu i pogłębienie szczegółowości) posiadanej wiedzy dziedzinowej - Metamodelu - oraz ogólnej, czyli Racjonalności (wyjaśnienie tych terminów można znaleźć w postcie Szkiełko i Oko).
Produktem Obserwowania jest:
- opis Zjawiska utrwalony w postaci tzw. Architektury Zjawiska/ Sytuacji/ Obiektu/ Systemu,
- uaktualniony Metamodel,
- wzbogacona Racjonalność (patrz post "Szkiełko i Oko").
Obserwowanie jest Działaniem złożonym. Obejmuje następujące grupy czynności:
- Percepcja Informacji, czyli rejestracja bodźców, detekcja zmian ilościowych lub jakościowych, pobieranie nowych danych lub jakakolwiek inna forma postrzegania tzw. Faktów dotyczących przedmiotu Obserwowania oraz jego Otoczenia;
- Recepcja przedmiotu obserwacji, czyli - korzystając z odnotowanych Faktów, posiadanej wiedzy dziedzinowej Metamodelu i Racjonalności - przedstawienie jego Struktury i Zachowania - lub Dynamiki, gdy mamy do czynienia z obiektami pasywnymi, niezdolnymi do przejawiania własnego Zachowania, ale zmieniającymi stan - odpowiadając na pytania:
- z jakich elementów się składa ów przedmiot i jak są one powiązane (jaką mają Strukturę),
- jakie procesy wewnętrzne w nim zachodzą (jak się Zachowują),
- w jakich procesach zewnętrznych uczestniczy (w jakie wchodzi interakcje z innymi obiektami),
- jak zmienia się jego Struktura w wyniku Zachowania lub Dynamiki.
- Synteza (modelowanie) Architektury obserwowanego Obiektu lub Zjawiska, czyli zrozumienie Zasad jego konstrukcji, Zachowania i/lub działania, w szczególności mechanizmu powodującego zaobserwowane Zachowanie uprzednio zidentyfikowanej Struktury;
- Klasyfikacja przedmiotu obserwacji poprzez próbę przyrównania rozpoznanej Architektury do aktualnego Metamodelu oraz postawienie, a następnie potwierdzenie lub sfalsyfikowane hipotezy, z jakiej klasy Zjawiskiem mamy do czynienia, bądź stwierdzenie wystąpienia nieznanego dotąd fenomenu;
- Aktualizacja Metamodelu, czyli poszerzenie wiedzy o dziedzinie przedmiotu obserwacji oraz wkomponowanie jej w swą indywidualną i/lub kolektywną Racjonalność.
Przykładowy przebieg Obserwowania.
(Copyright 2020-2021 Marek Bisztyga)
Zatem Obserwowanie nie jest li tylko biernym empirycznym (sensualnym) aktem postrzegania.
Obserwowanie stanowi rozstrzygnięcie 3 dylematów poznawczych:
- z czego się składa i jak jest zbudowane,
- jaka jest jego dynamika: jak działa wewnętrznie, jak się zmienia pod wpływem oddziaływania otoczenia i jak oddziałuje na otoczenie,
- czym jest, czy i do czego jest podobne, czy może stanowi do tej pory nieznane
Oprócz powyższych "klasycznych" dylematów poznawczych, niektórzy badacze postulują konieczność rozstrzygania dodatkowego dylematu:
- jaka jest geneza przedmiotu obserwacji.
Byt postrzegany w danym momencie jest wynikiem pewnej transformacji stanu rzeczywistości "sprzed chwili". Często zatem, by zrozumieć jego stan bieżący, należy wiedzieć, z czego powstał, wykształcił się, co uległo przeobrażeniu. Pomoże to również w zrozumieniu jego ewentualnej dalszej ewolucji.
Obserwowanie to proces iteracyjny i przyrostowy. W jego trakcie dokonuje się akt tworzenia wiedzy przy aktywnym udziale Obserwatora, poprzez sukcesywną i naprzemienną Percepcję i Recepcję przedmiotu obserwacji. W jego ramach prowadzone są czynności par excellence "rozumowe" (analizy, syntezy), których nie da się zrealizować bez posiadania pewnej wiedzy i/lub wyobrażenia a priori, przynajmniej bez przyjęcia pewnych założeń, które obserwacja może potwierdzić lub sfalsyfikować, niezależnie skąd owa wiedza pochodzi.
Obserwowanie polega również na stawianiu, potwierdzaniu lub sfalsyfikowaniu hipotez odnośnie przedmiotu obserwacji, co również jest działalnością stricte intelektualną, choć bazującą na empirycznych rezultatach - tzw. Faktach - wymagającą posługiwania się jakimś teoretycznym modelem rozpatrywanego fragmentu rzeczywistości - Metamodelem - i Racjonalnością, która pozwala się nim posłużyć.
Na tym właśnie zasadza się owa "racjonalność empiryzmu" Obserwowania.
Interesująca właściwością tak zdefiniowanego Obserwowanie jest możliwość stosowania zarówno podejścia redukcjonistycznego, jak i holistycznego, a nawet jednego i drugiego naraz. Można zacząć od postrzegania detali i składania ich w całość budując Architekturę, lub odwrotnie, najpierw dojrzeć Architekturę jako całość, by potem rozkładać ją na części. Dzięki konstrukcji Obserwowania opartej o wzorzec TREP, można stosować oba podejścia naprzemiennie - w jednej iteracji przechodzić od szczegółu do ogółu, by w następnej, po próbie klasyfikacji, zdekomponować "ogólny" obraz, w celu weryfikacji, czy szczegóły się zgadzają.
"Na upartego" można nawet zastosować podejdzie emergentne. Wystarczy skonstatować to, co widać "gołym okiem" - Strukturę i Zachowanie - następnie, pomijając proces "zrozumienia" dlaczego "to" działa w taki, a nie inny sposób, sklasyfikować przedmiot obserwacji. Wiedzy z takiego podejścia jednak nie przybędzie.
Dlaczego budowa Architektury i Klasyfikacja przedmiotu obserwacji jest tak istotna?
Aby móc zrozumieć przyszłość, gdyż, jak wiadomo, przyszłości nie da się (jeszcze) przewidywać.
Gdy stanie się to możliwe - kto wie? - moje dotychczasowe "filozofowanie", jak również parę innych rzeczy na tym świecie, stanie się bezprzedmiotowe i bez sensu. Ale, dopóki jeszcze coś bywa niewiadomym ...cieszmy się "chwilą" i kontynuujmy.
Wiedząc z czym ma się do czynienia, a zatem rozumiejąc zasady zachowania się obserwowanego Zjawiska, można z pewnym prawdopodobieństwem antycypować przyszły rozwój wypadków i na tej podstawie wybierać adekwatne sposoby reagowania. Zatem umiejętność "rozumienia" przyszłości to warunek konieczny, choć niewystarczający, dla efektywnego Decydowania, które zawsze dotyczy właśnie przyszłości,
Niektórzy jednak, aby zdecydować o przyszłości najpierw uciekają się do manipulacji przeszłością, czyli Faktami, w myśl maksymy:
"[...] Kto rządzi przeszłością, w tego rękach jest przyszłość; kto rządzi teraźniejszością, w tego rękach jest przeszłość. [...]"- G. Orwell, Rok 1984
Nowa wiedza o Zjawisku pozyskana w trakcie Obserwowania uzupełnia Metamodel i Racjonalność, które tak wzbogacone są wykorzystywane do jeszcze bardziej pogłębionych analiz, syntez i podejmowania bardziej adekwatnych Decyzji, ale również do udoskonalenia metod i technik pozyskiwania Faktów w kolejnych iteracjach procesu poznawczego. Jest to proces iteracyjny i przyrostowy.
Bez Recepcji nie ma Percepcji i przyrostu Wiedzy, ale bez teoretycznego Metamodelu i Racjonalności, czyli Wiedzy, nie rozumiemy, co rejestrują zmysły.
A Intuicja? Jest integralną, "podświadomą" częścią Racjonalności, równie ważną w procesach poznawczych co jej "świadoma" część. Intuicja to Wiedza, z obecności której nie zdajemy sobie sprawy i podlega takim samym prawom rozwoju.
Ani "ilość" ani "jakość" (cokolwiek to znaczy) pobieranej w trakcie Recepcji Informacji tego nie zmienią. "Nagie" Fakty to zbyt mało.
"Patrzenie", choć istotne, nie jest najważniejszą operacją procesu Obserwowania. "Szkiełko i Oko" należy podłączyć do "Rozumu".
Z powyższego wywodu wynika kilka ważnych wniosków.
- Klasyfikacja przedmiotu Obserwowania, a zatem i zdolność do "rozumienia jego teraźniejszości i przyszłości", zależny w takim samych stopniu od:
- dokładności pomiaru czy ilości pozyskanych danych (Recepcji),
- poprawności analizy i syntezy Architektury (Percepcji),
- co używanego Metamodelu i posiadanej Racjonalności.
Co począć w sytuacji, gdy mamy do czynienia z mnogością nie tylko Metamodeli (co jest zjawiskiem częstym), ale również Racjonalności, i nie można jednoznacznie orzec, która z nich jest poprawna, właściwa, która jest tą "jedynie słuszną"?
- Aby umyślnie wpłynąć na rezultat Obserwowania, a tym samym na podjęte na podstawie jego rezultatów Decyzje, nie trzeba przeinaczać Faktów, fałszerstwo których można łatwo wykryć. Wystarczy odpowiednio sterować przebiegiem procesu Obserwowania, "wgrać" określony Metamodel i/lub ukształtować Racjonalność. Na tym zasadza się istota tzw. zarządzania refleksyjnego, w których przedmiotem zainteresowania "zarządcy" jest nie tyle Szkiełko i Oko, lecz i Rozum "ofiary" oraz jej zdolność do lub umiejętność posługiwania się nim.
A jak "teoria" Obserwowania przekłada się na problematykę analizy biznesowo-systemowej?
Jeśli rozumieć termin "analiza" dosłownie - jako wyodrębnianie składników, cech i właściwości - Obserwowanie jest dokładnie tym, co nas, społeczność analityczną powinno interesować najbardziej, a w szczególności przedmiot (Architektura) i dziedzina (Metamodel) rozpatrywanego zagadnienia. Stanowią one podstawę każdego Działania.
Analitycy, pracując na Faktach, nie ograniczają się li tylko do ich konstatacji, lecz dążą do ich zrozumienia w szerszym kontekście i wzajemnym powiązaniu. Pomimo że czynności analityczne często są inicjowane zgłoszeniami konkretnych niepożądanych symptomów - błędów, awarii, zleceń usprawnień i tym podobnych zdarzeń - jeśli nie są niezwłocznie obsłużone przez tzw. "pierwszą linię wsparcia", zostają przetransformowane w zgłoszenie Problemu i kierowane do analityków w celu opracowania ich Rozwiązania.
Wtedy pierwszą czynnością jest właśnie Obserwowanie - odtworzenie fragmentu rozpatrywanej rzeczywistości w formie Architektury Problemu (problemy tez mają swe architektury), Architektury Systemu oraz Metamodelu dziedzinowego.
Zastosujmy prezentowany powyżej model Obserwowania w przypadku Zmiany Systemu IT w celu Rozwiązania uprzednio zgłoszonego Problemu.
W procesie “Panta Rhei” Obserwowaniu zostało przypisane Walidowanie Rozwiązania Problemu - badanie, czy wprowadzona Zmiana Systemu rzeczywiście stanowi Rozwiązanie postawionego Problemu, i czy w tym sensie przedstawia jakąś wartość "biznesową". Podstawą do przeprowadzenia Walidacji jest zgłoszenie opracowania Rozwiązania Problemu oraz dostarczenie scenariuszy jego testów funkcjonalnych. Walidujący powinni jeszcze dysponować opisem Problemu podlegającego Rozwiązaniu oraz, oczywiście, testową instalacją nowej wersji Systemu. Produktem Walidowania jest:
- ocena, czy zaprezentowane Rozwiązanie stanowi Rozwiązanie Problemu,
- oraz Decyzja, czy można lub warto je wdrażać. Dodatkową korzyścią może być wzbogacenie wiedzy o samym Systemie i jego dziedzinie.
Przedstawmy Walidowanie w postaci podprocesu TREP (bądźmy konsekwentni do końca):
Walidowanie jako podproces TREP
(Copyright 2020-2021 Marek Bisztyga)
Walidowanie obejmuje następujące czynności:
- Testowanie funkcjonalne (“black-box”) Systemu.
- Identyfikacja zmian Struktury Systemu.
- Identyfikacja zmian Zachowania Systemu.
- Rekonstrukcja architektury procesów biznesowych Organizacji.
- Decyzja odnośnie przydatności biznesowej nowej wersji Systemu.
- Uaktualnienie Metamodelu Systemu.
Zatem i analitycy mogą "patrzeć" Rozumem. Przynajmniej powinni.
Do skarbnicy "ludowych" mądrości wszedł pewien cytat z "Idioty" Fiodora Dostojewskiego:
"Jak Pan Bóg chce kogoś ukarać, to mu najpierw rozum odbiera."
Ciekawe, dlaczego kara nie polega na odebraniu wzroku, słuchu lub innego zmysłu, co mogłoby się wydać równie dotkliwe? Może dlatego, że
"Tylko rozum widzi i tylko rozum słyszy; wszystko inne jest głuche i ślepe." ,
jak miał powiedzieć Epicharm z Kos.
Nieustająco Wasz,
M.
